تأثیر اسباب بازی بر رشد هوش و خلاقیت

اگر چه میل به بازی در سنین بالا كم كم كاهش پیدا می كند و كارهای روزمره ی زندگی و مسئولیت ها جای آن را می گیرد، امّا اعتقاد روانشناسان بر این است كه انسان تا پایان عمر تمایل به بازی و تجربه كردن دوباره ی دوران كودكی خود را دارد.
امروزه بازی به عنوان یكی از عوامل مهم در آماده سازی كودك به منظور پذیرش نقش در آینده محسوب می شود؛ به طوری كه می توان گفت فقط عامل تخلیه ی انرژی اضافه ی كودك، اتلاف وقت یا جلوگیری از شلوغی نیست بلكه اثر و فرآیند زیادی در تندرستی روحی، روانی و رشد تفكر و تخیل كودك دارد چرا كه بازی نقش غیرمستقیم آموزشی برای كودك به ویژه در هفت سال اول زندگی را دارد.

بازی یكی از اساسی ترین جنبه های زندگی كودك محسوب می شود و در واقع به كودك این فرصت را می دهد تا خود را برای ورود به دنیای بزرگسالی آماده كند. از این لحاظ شرایط محیطی بازی، آزادی كودك در بازی، نوع اسباب بازی مورد استفاده و مدت زمانی كه صرف بازی می كند، اهمیّت بسیار شایانی در روند رشد شخصیت و آموزش های تربیتی در كودك دارد.

مادران از ابتدای دوران شیرخوارگی از طریق اسباب بازی هایی مثل «جغجغه» با رنگهای درخشان و براق می توانند موجب تحریك حواس پنجگانه كودك شوند. بازی هایی مانند «دالی بازی» و «قایم موشك بازی» در تقویت هوش و خلاقیت كودكان مؤثر می باشند. در انتخاب اسباب بازی باید به سن كودك توجه شود. اگر اسباب بازی مطابق سن كودك برای او خریداری شود، در بالا بردن قدرت تفكر و خلاقیت او كمك شایانی خواهدكرد. اسباب بازی های آموزشی مثل كره ی هوش، جورچین ها و خانه سازی برای كودكان یك سال به بالا مناسب است و از سه سالگی به بعد نقش اسباب بازی هایی مانند عروسك، ماشین و بازی های تقلیدی مثل خاله بازی می تواند قوه ی تخیل كودك را افزایش دهد. انجام بازی های هوش و طرح معما، برای بكارگیری فكر كودك، باعث می شود تا كودك قوه ی فكر و تخیل خود را به كار بیندازد، جوانب مختلف مسأله را در نظر بگیرد و سعی در حل مسأله كند. كودكی كه مسائل مختلفی را به شكل بازی یا معما حل می كند، در برخورد با مسائل زندگی، مسائل علمی و ... به همین شكل عمل می كند زیرا یاد گرفته است كه مسأله را از زاویه های مختلف نگاه كند و راه حل مناسب برای آنها بیابد. این موضوع نقش زیادی در تقویت اراده و نگرش مثبت كودك به مسائل مختلف دارد و در رشد هوش او نیز مؤثر است. كودكان در سه سال اول زندگی به سرعت علاقه ی خود را به یك نوع اسباب بازی از دست می دهند و در این سنین به اسباب بازی های متنوع و زیادی نیاز دارند. در این سن هر نوع وسیله ای حتی یك در قابلمه می تواند برای كودك اسباب بازی محسوب می شود. والدین باید توجه داشته باشند كه گاهی یك اسباب بازی ساده كه شباهت به چیز خاصی ندارد قوه ی خلاقیّت كودك را بیشتر تحریك می كند. به عنوان مثال اگر یك تكه چوب در اختیار كودك باشد كودك آن را به جای عصا، شمشیر، تفنگ، اسب و ... به كار می برد در حالی كه وقتی از یك شمشیر پلاستیكی استفاده می كند این قابلیت ها را ندارد. در طبیعت منبع بی زوال و بی انتهایی از اسباب بازی برای كودكان وجود دارد، مانند بازی با آب، شن، چوب، برگ و بسیاری منابع بی خطر دیگر كه موجب رشد جسمی، عاطفی، شخصیّتی و ذهنی كودك می شود و زمینه ی بروز خشونت را در وی بسیار كاهش می دهد. در بیشتر مواقع كودك دلیل بازی كردن خود را نمی تواند بیان كند، ولی نمی تواند بدون بازی كردن زندگی كند.
امروزه ثابت شده است كودكانی كه به درستی و به اندازه ی كافی در دوران كودكی بازی نكرده اند از رشد ذهنی و اجتماعی درستی برخوردار نیستند.

اسباب بازی های خانگی به كودك خلاقیّت می دهد

این موضوع برای بسیاری از والدین ناراحت كننده است كه ببینند پس از صرف ساعت ها وقت برای انتخاب بی خطرترین، خوش رنگ ترین، سرگرم كننده ترین و آموزشی ترین اسباب بازی برای كودكشان، او كماكان با در ماهیتابه مورد علاقه اش بازی می كند.
درسی كه باید بگیرید این است كه انتخاب « بهترین اسباب بازی» برای كودك، كاری تقریباً ناممكن است. بهترین اسباب بازی آن است كه كودك را مجذوب خود می كند و او دوباره به سراغ آن می رود و تحریك و لذت بیشتری از آن كسب می كند. این اسباب بازی ممكن است خیلی گران یا خیلی ارزان تمام شود ولی نهایتاً همان اسباب بازی است كه كودك از آن لذت می برد و بیشترین امكانات یادگیری را برای وی فراهم می آورد.
برخلاف آنچه والدین انتظار دارند، هر قدر اسباب بازی دارای شكل غیراختصاصی تر و بنیادی تر باشد. قوه ی تخیل كودك را بیشتر تحریك می كند. مثلاً شاید یك تكه چوب كه می توان از آن به عنوان شمشیر یا عصا استفاده كرد بیشتر از یك عروس با لباس های گران قیمت كه فقط می توان یك شخصیت داشته باشد به خلاقیّت كودك شما كمك كند . امّا یكی از نكات بسیار مهم كه والدین باید آن را مورد توجه قرار دهند، انتخاب اسباب بازی بر حسب سن كودك است. یعنی یك اسباب بازی كه كودكی دو ماهه را سرگرم می كند نمی تواند یك كودك دو ساله را سرگرم كند و بالعكس . كودكان همگام با رشد خود به محرك های متفاوتی نیاز دارند و انتخاب اسباب بازی بایستی بر اساس نیازهای متغیر آنها باشد تناسب داشتن اسباب بازی انتخاب شده با سن كودك بسیار مهم است. اگر اسباب بازی خیلی پیشرفته باشد كودك نمی داند چگونه با آن بازی كند و لذت زیادی از آن نمی برد، اگر هم بسیار ابتدایی باشد حوصله ی كودك زود سر می رود.

كودك خردسال به اسباب بازی هایی نیاز دارد كه حواس پنجگانه او را تحریك كند. اسباب بازی های مناسب برای كودك زیر یك سال آنهایی هستند كه رنگ ها، حالات مختلف سطح مواد (نرمی و زبری)، شكل های جالب و متنوع را به كودك می نمایانند.
كودكان نوپا از بازی های « داخل گذاشتن - بیرون آوردن» لذت می برند؛ لذا مكعب هایی با اندازه ها و شكل های مختلف، فنجان های پلاستیكی، قاشق، اسباب بازی های داخل حمام، پیاله، صفحه های گردی كه روی قطعات چوبی عمودی سوار می شوند و هرم های اسباب بازی، همگی از اسباب بازی های مورد علاقه آنها هستند.

چگونه می توان از وسایل خانه برای ساختن اسباب بازی استفاده كرد؟

شما بدون صرف پول نیز می توانید بهترین اسباب بازی ها - یا لااقل اسباب بازی هایی بهتر از آنچه با پول می توان خرید - در اختیار كودكتان قرار دهید، با نگاهی به گوشه و كنار آشپزخانه ی منزل و كمی قوه ی تخیل از جانب خودتان و كودكتان می توانید ساعاتی سرشار از سرگرمی های جذاب برای كودك خود فراهم آورید.
می توان از جعبه های پلاستیكی با اندازه های مختلف برای ساعت ها بازی داخل گذاشتن و بیرون آوردن، برداشتن و ریختن آب در حمام، پر و خالی كردن ماسه، یا بازی با گِل در باغچه استفاده كرد. با ریختن چند تكه خمیر نان یا نخود فرهنگی خشك شده در یك ظرف و محكم كردن در آن می توانید یك جغجغه یا ابزار موسیقی بسازید و با اضافه كردن چند قاشق چوبی می توانید یك طبل درست كنید. هرگاه از فروشگاه خرید می كنید و جنس موردنظر در جعبه های رنگی و یا عكس دار است، می توانید عكس ها را ببرید و برای كودك خود در جعبه ای جدا بریزید و با كودكانتان بازی كنید؛ بدین صورت كه گاهی اوقات كارت ها (عكسهای بریده شده) را بچینید و اسامی آنها را برای كودكتان با صدای بلند و رسا بگویید و از كودك خود بخواهید تكرار كند كه این روش به صحیح صحبت كردن فرزندانتان كمك می كند و یا دفتری برای كودكتان در نظر بگیرید و این عكس ها و كارت های رنگی را به كمك فرزندتان در آن دفتر بچسبانید.
می توان از سیب زمینی و هویج برای ساختن حروف چاپی و شكل های مختلف استفاده كرد. بدین صورت كه با استفاده از یك چاقوی كوچك بسیار تیز، یك الگوی ساده مثل مثلث یا ستاره را روی یك هویج یا سیب زمینی برش دهید سپس قسمت های زائد آن را ببرید و به آرامی درآورید تا الگوی مورد نظر برجسته شود و با فرو بردن آنها در رنگ خوراكی و زدن آنها به روی كاغذ یا پارچه، نقش ها و الگوهای تكراری رنگین درست كنید. لوله های مقوایی داخل كاغذ توالت و دستمال كاغذی آشپزخانه را با كمی تزیین می توان به عروسك های خیمه شب بازی از نوعی كه روی انگشت قرار می گیرند تبدیل كرد.

تقسیم بندی اسباب بازی بر اساس سن

از نظر روانشناسی باید دانست كه تمایل كودكان به بازی و علاقه شدید آنها به اسباب بازی، یكی از علایم سلامت عقل، كنجكاوی و هوشیاری آنان است.
به طور كلی می توان اسباب بازی ها را بر حسب سن و سال كودك، به صورت زیر تقسیم كرد:

كودكان زیر یك سال

تحقیقات نشان داده اند از زمانی كه نوزاد می بیند و بوها و صداها را تشخیص می دهد، می توان با در اختیار گذاشتن اسباب بازی های مناسب، توانایی هایش را افزایش داد و استعداد نوزاد را شكوفا كرد. برای این سنین باید اسباب بازی های سبك را انتخاب كنید. سعی كنید این اسباب بازی ها نرم، ضد حساسیت و دارای رنگ های روشن باشند و به هیچ وجه دارای لبه های تیز نباشند. رنگ روشن باعث جلب توجه بیشتر كودك می شود. برای نوزادان خیلی كوچك كه هنوز توانایی بازی ندارند، بهترین وسایل، اسباب بازی هایی برای نگاه كردن و یا گوش دادن هستند كه شنوایی و بینایی كودك را تقویت می كنند. اسباب بازی هایی مثل جغجغه و امثال آن برای نوزادانی كه توانایی در دست گرفتن اجسام را پیدا كرده اند نیز بسیار مناسب هستند.
البته باید در مورد صدایی كه اسباب بازی ها تولید می كنند دقت كافی داشته باشید. چون ممكن است این صداها از حد استاندارد فراتر باشند و به شنوایی كودك آسیب برساند. عروسك ها و حیوانات پارچه ای و نرم(البته ضد حساسیّت) برای در دست گرفتن و بلند كردن مناسبند اما مكیدن و یا جویدن آنها توسط كودك می تواند خطر آفرین باشد. برای كودكی كه قادر به نشستن است بهترین اسباب بازی، مكعب های پارچه ای و یا كتاب های پارچه ای با اشكال آشنا و رنگ های روشن می باشد. توپ ها و اسباب بازیهای كشیدنی یا هل دادنی هم برای كودكی كه می تواند چهار دست و پا حركت كند یا راه برود، بسیار سرگرم كننده هستند.

كودكان یك تا سه ساله

كودكان در این سن فعالیت بدنی بسیار بالایی دارند و نیاز به اسباب بازیهایی دارند كه معمولاً یا از آنها بالا بروند یا آنها را برانند و حركت دهند. برای بازی های بیرون از محیط منزل و در فضای باز، اسباب بازی هایی مثل جعبه های بازی با شن بهداشتی، توپ های بادی بسیار بزرگ، حوض توپ و یا وسایل حفر زمین همگی گزینه های خوبی هستند. بچه ها در این سن عاشق بازی با اسباب بازی های به اصطلاح سرهم كردنی مثل پازل های ساده، لگوها و امثال آن هستند. همچنین از آلات موسیقی كوچك مثل پیانوهای اسباب بازی، شیپور و...همچنین از گوش دادن به نوار كاست لذت می برند.
جعبه های كاردستی و علمی، قطارهای برقی، ماشین های مسابقه و عروسك ها نقش مهمی در افزایش تجربه ی كودكان و آزمایش آنها در مقابل دنیای اطرافشان دارد. داشتن یك دوچرخه بزرگ تر، اسكیت و اینگونه وسایل البته با در نظر گرفتن ایمنی كودك، می تواند ورزش های مناسبی برای كودك باشد.

كودكان سه تا پنج ساله

كودكان در این سن دوست دارند كارهایی را انجام دهند كه مانند بزرگسالان جلوه كنند و موقعیت های خیالی برای خود به وجود می آورند. در این شرایط وسایلی از قبیل ماكت فضاهای واقعی (مثل شهركی با پارك، رستوران، پمپ بنزین و اتومبیل و...) و عروسك ها و مبلمان عروسكی كمك بزرگی به كودكان می كند. دوچرخه، ماشین های كوچك نیز وسایل خوبی برای بازی كودكان این گروه سنی هستند.

كودكان شش تا نه ساله

جعبه های كاردستی و علمی، قطارهای برقی، ماشین های مسابقه و عروسك نقش مهمی در افزایش تجربه كودكان و آزمایش آنها در مقابل دنیای اطرفاشان دارد. دوچرخه، اسكیت و اینگونه وسایل نیز برای این سن بسیار جذاب است. در اختیار گذاشتن مواد رنگی و یا مواد شمعی و آبرنگ و در كل وسایل نقاشی هم باعث بروز خلاقیّت در كودك می شود. در ضمن بازی های كامپیوتری كه برای تمام گروههای سنی جذاب هستند، البته با در نظر داشتن سن كودك و آموزنده بودن بازی، می تواند برای این گروه سرگرم كننده باشد.
در مراحل بعدی، كودكان و نوجوانان، خودشان سرگرمی های مختلفی برای خود به وجود می آورند از جمله پرداختن به ورزش های مختلف، بازی های كامپیوتری، نواختن آلات موسیقی، خواندن كتاب، گوش سپردن به موسیقی و... .

افزایش هوش و یادگیری كودكان

كمتر پدر و مادری را می توان یافت كه نخواهد فرزندش باهوش و دارای توانایی خاص در یادگیری و حل مسائل باشد، امّا بسیاری از والدین گمان می كنند درصد زیادی از این توانایی ها به ذات و سرشت كودكشان ربط دارد و از همین رو آموزش فرزندشان را جدی نمی گیرند؛ حال آن كه با صرف وقت می توانند به افزایش میزان هوش و قدرت یادگیری كودكانشان كمكی بایسته و شایسته كنند.
اگر می خواهید در زمینه پرورش فكری كودكتان، آگاهی های مفیدی كسب كنند، ابتدا باید با آزمایشی آشنا شوید كه دو محقق استرالیایی و آمریكایی انجام داده اند.

اهمبّت تصاویر

گابریل سیمكاك، محققی از دانشگاه كوئینزلند و جودی دولوش دانشمندی از دانشگاه ویرجینیا در پژوهشی روی 132 كودك دریافتند تصاویر كتاب ها علاوه بر سرگرم كردن، جنبه ای تقویتی در فرآیند یادگیری كودكان دارد و منبعی مهم از اطلاعات موردنیاز برای كنش و واكنش در جهان پیرامونشان فراهم می آورد.
سیمكاك و دولوش با جمع كردن كودكان بر اساس سنشان، ابتدا گروهی را كه كمتر از 30 ماه سن داشتند، به دو دسته تقسیم كردند: به یك گروه كتابی داده شد كه نشان می داد كودكی قطعات كوچك پلاستیكی را در ظرفی شیشه ای انداخته، سپس با اتصال ظرف به یك قطعه چوب از آن جغجغه ساخته است.
آنها با در اختیار گذاشتن وسایل مورد نیاز از كودكان خواستند جغجغه ای بسازند. تمامی كودكانی كه در گروه اول از روش ساخت جغجغه در كتاب مطلع شده بودند، توانستند جغجغه را بسازند، امّا گروه دوم كه كتابی در اختیارشان نبود، به موفقیّت كمتری دست یافتند.
نقش بزرگسالان در افزایش توانایی كودكان از همین مرحله به خوبی معلوم است: كودكانی كه اطلاعاتی اولیه حتی به شكلی خام و محدود كسب كرده باشند، بهتر از كودكانی می توانند یاد بگیرند و موفق شوند، كه كسی آگاهی هایی حتی اندك به آنها نیاموخته است.

اولین قدم های آموزش

حتی والدینی كه درباره ی شیوه های تربیت و پرورش كودكانشان مطالعه چندانی ندارند. اولین قدم های آموزش به آنها را با آموختن كلمات آسانی چون بابا، مامان، یا این چیست و آن چیست بر می دارند، امّا متأسفانه هر چه سن و سال كودك بیشتر می شود. گام های آنها نیز در راه آموزش و تقویت هوش فرزندانشان كندتر و محوتر می شود.
برای ادامه راه می توانید، تصاویری آشنا و مناسب كودكان تهیه كنید و با حذف بخش هایی از تصاویر، از كودكتان بخواهید كاستی های تصویر را حدس بزند. به عنوان مثال تصویر صورتی را بكشید كه دهان ندارد. از او بخواهید آنچه را در تصویر نیست، بكشد و حتی رنگ آمیزی كند.
آنها متوجه كمبود چیزی در تصاویر آشنا می شوند و تلاش می كنند شكل های ساده لب، دهان، دندان و... را شناسایی و بازسازی كنند. بر حسب سن و سال كودك می توان این تصاویر را از ساده به پیچیده تبدیل كرد و از اجزای صورت به اشیای پیچیده تر دیگر كشاند.

كاربردها

متناسب با سن و سال و درك كودكتان گاهی می توانید وسایلی را گرد آورید و كاربرد آن وسیله را از او بپرسید. مثلاً قیچی به چه كار می آید؟ با چنگال چه كاری می توان انجام داد؟ و... سپس كاربردهای دیگری از همان وسیله را به او نشان دهید.
مثلاً وقتی كاربرد چنگال در خوردن غذا برای او معلوم شد. می توان دو چنگال را طوری در قطعه ی كوچكی از سیب زمینی فرو برد و روی سیب زمینی صورت حیوانی مثل بز، گوسفند و... را نقاشی كرد كه چنگال همانند شاخ به نظر برسد؛ یا كاسه ای مدور را طوری روی سر خود قرار دهید كه همانند كلاه به نظر برسد.
این امور می تواند ذهن كودك را با كاربردهای دیگر وسیله ای كه همیشه در تصورش یك كاربرد داشته، آشنا كند و زمینه ی خلاقیت و تقویت هوش او را برای پیدا كردن كاربردهای دیگر یا یافتن راه های دیگر در زندگی و تعمیم آن روش در وسایل دیگر فراهم كند.

شباهت در عین تفاوت

می توان ترتیبی از اشیا را روی میزی چید و یك بار در این حالت و بار دیگر در حالی با دوربین خانگی از آن اشیا عكس گرفت كه تغییراتی جزئی در عكس دوم ایجاد شده باشد.
این كار را می توان هم با تغییر جای اشیا و هم با تعویض اشیا با اجسام دیگر انجام داد، سپس از كودك خواست موارد اختلاف دو عكس شبیه به هم را پیدا كند. می توان برای او بازی های فكری در حد سن و سالش ترتیب داد.
همچنین می توان با گرد آوردن میوه ها، اشیا و... حتی توجه دادن او به تماشای ابرها از او خواست شباهت های دیگری غیر از آنچه را می بیند، برایتان بیان كند.

مثلاً در نگاه به ابرها و حركتشان، تصاویری بسازد و تصور خود را از شكل آن بیان كند یا با گاز زدن میوه هایی چون سیب به شیوه ای متفاوت، با جای دندانش روی آنها چشم و دهان و بینی حك كند.
به خاطر داشته باشید سلامت فكر و رشد ذهنی كودكتان در آینده تا حد زیادی به آموزش او در كودكی بستگی دارد.
هر قدر در این سنین نورون های ذهن او به فعالیت واداشته شود، نه تنها از نظر فكری سالم تر خواهند بود، بلكه از نظر هوش، قوی تر و از نظر یادگیری، درك و فهمی سریع تر و بهتر هم خواهند داشت.

نظرات